Κι η Αλεξάνδρεια, που άλλαξε και συνεχίζει να αλλάζει, είναι μια αραβική μεγαλούπολη που τελευταία ανακάλυψε εκ νέου τον μεγάλο ποιητή, μέσω των αραβικών του μεταφράσεων. Και δεν πρόκειται μόνο για τις μεταφράσεις, αλλά και για τα “Καβάφεια”, τις εκδηλώσεις που αναβάθμισε και καθιέρωσε ο πρώην μορφωτικός ακόλουθος της ελληνικής πρεσβείας του Καΐρου, Κωστής Μοσκώφ, και συνεχίζονται με ελληνικό και σταθερό αραβικό κοινό.

Τα φετινά Καβάφεια κορυφώθηκαν στο διήμερο λογοτεχνικό συμπόσιο (13-15/10) που διοργάνωσε το παράρτημα του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού (ΕΙΠ) στην Αλεξάνδρεια, με θέμα τον “Καβάφη στον 21ο αιώνα” και πλαισιώθηκαν από παράλληλες εκδηλώσεις.

Τα Διεθνή Βραβεία Καβάφη 2017 απονεμήθηκαν φέτος σε δύο Αιγύπτιους συγγραφείς, τον ποιητή Μοχάμεντ Αλ Σαχάουι και τον αριστερό διανοούμενο πεζογράφο Σονάλα Ιμπραήμ, ο οποίος, παραλαμβάνοντας το βραβείο σε ειδική τελετή στην Όπερα της Αλεξάνδρειας, αναφέρθηκε σε κρατούμενους της Αιγύπτου, ευχόμενος την απελευθέρωση τους.

Το συμπόσιο για τον Καβάφη πραγματοποιήθηκε στο εντυπωσιακό κτίριο της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας, πάνω στην παραλιακή λεωφόρο, τη σαγηνευτική Κορνίς. Αν κάτι επιβεβαίωσαν με τις τοποθετήσεις τους οι ομιλητές είναι πως ο Καβάφης είναι ό,τι ο κάθε αναγνώστης θέλει να είναι στα ποιήματά του.

Γι’ αυτό και είναι σύγχρονος.

Εκτός από τους καταξιωμένους πανεπιστημιακούς Δημήτρη Δημηρούλη, Γιώργο Παπαναστασίου, τους ποιητές Δημήτρη Δασκαλόπουλο, Γώργο Χουλιάρα, τον πρόεδρο του ΕΙΠ ομότιμο καθηγητή Κωνσταντίνο Τσουκαλά, τον υφυπουργό Παιδείας Ερευνας και Θρησκευμάτων Κώστα Ζουράρι, ιδιαίτερο ενδιαφέρον είχαν οι εισηγήσεις νεότερων Ελλήνων μελετητών. Αλλά και ιδιαίτερα συγκινητικές οι ομιλίες των Αράβων λογοτεχνών και μεταφραστών του καβαφικού έργου.

Ο καθιερωμένος στον αραβόφωνο κόσμο Αιγύπτιος ποιητής και μεταφραστής Ριφάατ Σαλάμ (Βραβείο Καβάφη 1993) έχει μεταφράσει στα αραβικά για πρώτη φορά ολόκληρο τον Καβάφη, καθώς, εκτός από τα 154 ποιήματα του κανόνα, η μετάφραση περιλαμβάνει τα “αποκηρυγμένα”, τα “ατελή”, τα “κρυμμένα”, τα πεζά. Αναφέρθηκε στην “τελείως διαφορετική ποίηση του Καβάφη”, την ιδιαίτερη θεματολογία του, το μακρύ και επίπονο έργο της αναζήτησης των χώρων και των χρόνων στα ποιήματα, προκειμένου να κατανοηθούν σε βάθος και ολοκληρωμένα. Και τόνισε τη σχέση του με τον αείμνηστο Κωστή Μοσκώφ “αυτόν τον ωραίο Έλληνα”.

“‘Αργησε, εξήντα χρόνια μετά τον θάνατο του, να μεταφραστεί ο Καβάφης στα αραβικά και τώρα πια είναι κτήμα και των Αράβων. Και νιώθω την ανάγκη να πω ότι το αριστουργηματικό έργο του Αλεξανδρινού ποιητή δεν θα μπορούσε να γραφτεί παρά μόνον στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου” είπε στην αραβική γλώσσα, απευθυνόμενος στο αραβικό ακροατήριο, ο δημοσιογράφος Νικόλας Βουλέλης, κλείνοντας την εισήγησή του “Ένα προσωπικό καβαφικό οδοιπορικό”.

Η ανάγνωση και η επαφή του Ν.Βουλέλη από τα παιδικά και εφηβικά του χρόνια στην Αλεξάνδρεια με το έργο του Καβάφη συνέβαλε αποφασιστικά, όπως είπε, “σε μια μακρά, συνεχή προσπάθεια δικής μου αυτογνωσίας για το ωραίο και συνάμα τραγικό ταξίδι της εποχής μας. Ο καθένας ακολουθεί διαφορετικά μονοπάτια αισθήσεων αλλά για μένα αυτά τα μονοπάτια είναι η παγκοσμιοποιημένη ελληνικότητα του Καβάφη, η οποία δεν ένιωσα ποτέ ότι είναι ξένη ή αντιφάσκει με μια αριστερή και διεθνιστική προσέγγιση του κόσμου”.

Η Ελένη Παπαργυρίου, επίκουρη καθηγήτρια φιλολογίας, παρουσίασε τις ζωγραφικές και φωτογραφικές ερμηνείες των ποιημάτων του Αλεξανδρινού από τον Ντέιβιντ Χόκνεϊ και τον Γιάννη Τσαρούχη, έως τον Δημήτρη Γέρο και τον Duane Michals και τους ακόμα πιο σύγχρονους φωτογράφους Δημοσθένη Γαλλή και Μαρία Στέφωση.

“Ο δίκαιος χαρακτηρισμός του Καβάφη ως world poet, δηλαδή παγκόσμιος και κλασικός” είπε η ομιλήτρια “είναι το αποκορύφωμα μιας αργής διαδικασίας διεθνούς πρόσληψης που πιθανότατα ξεκίνησε με το δοκίμιο του E.M. Φόρστερ για τον Αλεξανδρινό, το 1919, συνεχίστηκε με τις πολυάριθμες μεταφράσεις του και στη συνέχεια πέρασε στον χώρο άλλων τεχνών. Η πρόσληψη του Καβάφη είναι πλέον μια διαστρωματωμένη διαδικασία που απλώς ξεκινά από το κείμενο. Επομένως, για να καταλάβουμε τον διεθνή Καβάφη στον 21ο αιώνα, οφείλουμε να κοιτάξουμε τον τρόπο που το κείμενο αντανακλάται στους καθρέφτες διαφορετικών μέσων. Είναι ο Καβάφης των ποιημάτων, αλλά και των τεχνών που έχουν κατά καιρούς ασχοληθεί με τα ποιήματα: μελοποιήσεις, κινηματογραφικές ταινίες, παραστάσεις χορού, multimedia”.

Η δρ. συγκριτικής φιλολογίας Κική Δημουλά στην εισήγηση της έθεσε ερωτήματα για τη σχέση Χριστιανισμού και σάρκας στο έργο του Αλεξανδρινού ποιητή με έμφαση σε κείμενα όπως “Σαλώμη”, “Εκκλησία και Θέατρον”, “Καισαρίων” κ.ά.

“Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Καβάφης προσπαθεί να συλλάβει έναν Χριστιανισμό χωρίς σάρκα, όπως στο ‘Συμεών’ ή μια σάρκα χωρίς Χριστιανισμό, όπως στην όψιμη ερωτική του ποίηση. Όμως και αυτή κάποιες φορές προδίδει σβησμένα ίχνη Χριστιανικών αναφορών” κατέληξε η ομιλήτρια.

Ο Στάθης Γουργουρής, καθηγητής συγκριτικής λογοτεχνίας του Πανεπιστημίου Κολούμπια στη Νέα Υόρκη, παρουσίασε τον Καβάφη του Έντουαρντ Σαϊντ. Ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Παντελής Μπουκάλας μίλησε για τις “πιθανές συγγένειες και τις βέβαιες αποκλίσεις ανάμεσα στο έργο του Καβάφη και του ‘τελευταίου Ελληνα ποιητή’, όπως αποκλήθηκε ο Παλλαδάς, ένας πικρός σκώπτης και μελαγχολικός νοσταλγός του ηττημένου ‘εθνικού’ ελληνισμού, που έζησε φτωχικά, σαν γραμματοδιδάσκαλος στην Αλεξάνδρεια περί τον 4ο μ.Χ αιώνα”.

Ο νεοελληνιστής Δημήτρης Παπανικολάου ξεκινώντας από το ποίημα “27 Ιουνίου 1906, 2μ.μ” υποστήριξε τη σχέση του ιστορικού χρόνου με τον βιωματικό χρόνο στον Καβάφη. Ενώ ο καθηγητής νεοελληνικής Φιλολογίας Γιάννης Παπαθεοδώρου εξέτασε την ερμηνεία γύρω από τον πολιτικό Καβάφη, ιδιαίτερα όπως διαμορφώθηκε με την κριτική συμβολή του Στρατή Τσίρκα και του Γ.Π.Σαββίδη.

Περπατώντας στην Αλεξάνδρεια

Aναζητώντας τα ίχνη της ελληνικής κοινότητας του παρελθόντος, επισκεφθήκαμε το Σπίτι -Μουσείο του Καβάφη, όπου ο ποιητής έζησε τα τελευταία χρόνια της ζωής του. Στην κακόφημη συνοικία Αταρίν, ανάμεσα σε ερειπωμένα αρχοντικά, στην πρώην οδό Λέψιους, μετέπειτα Σαρμ ελ-Σεϊχ και τώρα μετονομασμένη σε οδό Κ. Καβάφη αρ.4. Στον δεύτερο όροφο μιας τριώροφης πολυκατοικίας, το διαμέρισμα με το μπαλκόνι. Μας υποδέχθηκε ο φύλακας και μας ξενάγησαν οι άνθρωποι του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού στην Αλεξάνδρεια. Απέναντι από το ελληνικό νοσοκομείο και την Πατριαρχική Μονή του Αγίου Σάββα.