Τα τζαμιά Μωχάμεντ Αλί και Ιμπν Τουλούν του Καΐρου και οι Έλληνες

ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Το Τζαμί Μωχάμεντ Άλι στη Σιταντέλλα του Καΐρου ανεγέρθηκε στα 1830-1857 από τον Έλληνα αρχιτέκτονα Γιουσούφ Μπουσνάκ (Ιωσήφ Μποχνάς) από την Κωνσταντινούπολη ή τη Μυτιλήνη, με πρότυπο τα οθωμανικά τζαμιά. Άλλη πηγή θέλει να το έχει ανεγείρει ο Έλληνας αρχιτέκτονας Κάλφας, που παράλληλα ξόδεψε την περιουσία του σώζοντας πολλούς Έλληνες αιχμαλώτους από τον εξανδραποδισμό και τον εξισλαμισμό.

Δύο λεπτοί και ψηλοί μιναρέδες δεσπόζουν στο συγκρότημα. Η αίθουσα προσευχής, κατά την οθωμανική συνήθεια, έχει έναν κεντρικό τρούλο και τέσσερις τεταρτοσφαιρικούς θόλους στις γωνίες, ενώ στη συνέχεια βρίσκεται η μεγάλη αυλή. Εσωτερικά είναι διακοσμημένο σε στυλ ροκοκό και στο βάθος της αυλής μπορεί κανείς να δει το ρολόι που δώρισε στον Μωχάμεντ Άλι ο Λουδοβίκος-Φίλιππος.

Το Τζαμί Ιμπν Τουλούν κτίστηκε στα 876-879 από τον Αχμάντ Ιμπν Τουλούν στο λόφο Γιακσούρ, ενώ τον 13ο αι. ο Σουλτάνος Λαγκίν ανακατασκεύασε με ιδιαίτερη προσοχή τον εξαιρετικά πρωτότυπο μιναρέ του. Το 19ο αι. ο Ιμπραήμ Πασάς το μετέτρεψε σε στρατιωτικό νοσοκομείο, αργότερα χρησιμοποιήθηκε ως αποθήκη αλατιού και τελικά το 1882 ανακηρύχθηκε ιστορικό μνημείο, με τις εργασίες αποκατάστασης του να ξεκινούν το 1918. Αποτελεί το αρχαιότερο τζαμί στο Κάιρο που έχει διατηρήσει την αρχική του όψη.

Σε άρθρο του στα 1948 ο Μ. Γιαλουράκης αναφέρεται διεξοδικά σ΄ αυτό με χαρακτηριστική γλαφυρότητα, καταθέτοντας και μια πληροφορία που θέλει τον αρχιτέκτονα του να ήταν Έλληνας. Αναλυτικότερα, ο Αιγυπτιώτης δημοσιογράφος και λόγιος έγραφε σχετικά :

¨Κτισμένο στην καρδιά του Καΐρου, σ΄ ένα συνοικισμό πυκνοκατοικημένο, όπου δεν υπάρχουν παρά στενοί δρόμοι και παμπάλαια σπίτια, στην είσοδο των οποίων σιλουέτες του παληού καιρού ατενίζουν περίεργα τους περαστικούς, αποτελεί στ΄ αλήθεια πρώτης τάξεως δείγμα αρχιτεκτονικής, που διατηρεί σχεδόν ανέπαφη την αρχική του μεγαλοπρέπεια.

Ο Ιμπν Τουλούν, πολυχρονεμένος σουλτάνος της Αιγύπτου, αντίθετα προς άλλους της εποχής μονάρχες, επιθυμούσε να επιδοθή περισσότερο σε ειρηνικά έργα παρά σε αυλικές μηχαρορραφίες. Έκτισε ένα υδραγωγείο και πολλά άλλα κοινής ωφελεία έργα. Αλλά κείνο που τον έκανε ονομαστό είναι το περίφημο τζαμί του, ένα απ΄ τα ωραιότερα μουσουλμανικά κτίρια του κόσμου, κι ένα απ΄ τα πιο αρχαία, μια που κτίστηκε στα 899 μ.Χ. Το τζαμί αυτό είναι μαζί μ΄ εκείνο του Ιμπν ελ Αςς το αρχαιότερο του Καΐρου.

Μια παληά ιστορία λέγει πως το τζαμί αυτό τόχτισε ένας Έλληνας αρχιτέκτων, φυλακισμένος ποιος ξέρει για ποιο λόγο, και που ελευθερώθηκε ύστερα απ΄ τα εγκαίνια του τζαμιού. Άλλοι πάλι λένε πως ο Ιμπν Τουλούν, που έζησε στην Σαμαρκάνδη, ήθελε νάχη για τις προσευχές του στο Κάιρο ένα τζαμί σαν και κείνο της Ασιατικής πολιτείας…

Η είσοδος στο τζαμί οδηγεί σ΄ ένα μεγάλο τετράγωνο αυλόγυρο στη μέση του οποίου ορθώνεται το συντριβάνι, στειρωμένο τώρα… Όμως αυτή η πρώτη εντύπωση είναι βασικά λαθεμένη. Δεν πρόκειται γι΄ αυλόγυρο. Είναι το ίδιο το τζαμί. Γιατί το τζαμί του Ιμπν Τουλούν είναι χωρίς οροφή, έτσι για ν΄ αντικρύζουν λες οι πιστοί τον καθαρό ουρανό και να μεθούν απ΄ τη θεία γοητεία του απείρου. Μόνο στις τέσσερις πλευρές του τετραγώνου υπάρχει στέγη, που την βαστάζουν λεπτές κολώνες, που κάθε δυο τους ενώνονται στην κορφή με τα πιο ανάερα τόξα αραβικού ρυθμού που φανταστήκατε… Η σειρά αυτή των αψίδων συνθέτει την γοητεία του τζαμιού, που την κορυφώνουν τα ψηλά παράθυρα με την διαφορετική διακόσμηση, που το καθένα αποτελεί και μια σύνθεση ολότελα ξεχωριστή.

Σε μια γωνιά του μεγάλου τετραγώνου υψώνεται ο μιναρές του τζαμιού, ένας μιναρές που σε κανένα τζαμί δεν θα τον βρείτε. Από μακρυά δίδει την εντύπωση μιας ελικοειδούς γραμμής και ο γέρο-φύλακας του τζαμιού, με μυστικισμό μας αργοψιθυρίζει την παράδοση : Μια μέρα ο Ιμπν Τουλούν έστριψε ένα χαρτί. Έπειτα το λύγισε στην τύχη. ¨Να¨, είπε, ¨έτσι τον θέλω ακανόνιστο τον μιναρέ του τζαμιού μου¨… Ανεβαίνοντας στο ύψος του μιναρέ το πανόραμα της μεγάλης πολιτείας μας συνεπαίρνει. Η έρημος, η έρημος… Και το αφιλόξενο σταχτί του Μοκάτταμ… Και οι μιναρέδες που σπαθίζουν τον ουρανό… Κι η ακρόπολη, η περίφημη ¨Σιταντέλλα¨, με τον όγκο του μεγάλου της τζαμιού… Και οι σύγχρονες πολυκατοικίες… Η καρδιά της Αιγύπτου φλογίζεται κάτω απ΄ τον πύρινο Αφρικανικό ήλιο.

Το τζαμί κάτω φαίνεται απ΄ εδώ σαν ένα αρχιτεκτονικό κόσμημα πεταγμένο ανάμεσα σε σπίτια που μόλις στέκονται. Στη μέση το συντριβάνι, έτσι έρημο μοιάζει στοιχειωμένο. Ο μιναρές τούτος έχει επισκευαστεί σε χρόνια νεώτερα. Σχεδόν ξαναχτίστηκε. Η πέτρα του το μαρτυρεί, καθώς φαντάζει πιο άσπρη. Η σκάλα του είναι εξωτερική. Ίσως κι αυτό να συντείνη στην ελικοειδή του όψη.

Κατεβαίνουμε. Τα βήματα μας ηχούν και πάλι στο πλακόστρωτο. Ησυχία ακολουθεί κάθε μας στάση. Γεράκια κουρνιάζουν στους τοίχους. Πιστοί δεν προσκυνούν πια εδώ… Ο φύλακας που μας ξεπροβοδίζει μας δίνει το χέρι : ¨Γιουνανί ;¨. Κι έπειτα σπεύδη να προσθέσει : ¨Ο Θεός είναι για όλους¨…

Εγκαταλείπουμε με την καρδιά σφιγμένη το μεγάλο τζαμί του Ιμπν Τουλούν του πολυχρονεμένου, ένα απ΄ τα πιο ωραία και τα πιο αρχαία τζαμιά του κόσμου…¨.

(Πηγές : ¨Αίγυπτος¨, εκδ. Gallimard, Αθήνα 2000, σ.σ. 305, 312 – ¨Ταχυδρόμος¨, Αλεξάνδρεια 14/3/1948 – Δ. Σεβαστοπούλου ¨Ο Ελληνισμός της Αιγύπτου¨, Αθήνα 1977, σ.112)

(Ν.ΝΙΚΗΤΑΡΙΔΗΣ)